Zit god in ons hoofd? Volgens de neurowetenschap zijn er in ons brein verklaringen te vinden voor religieuze ervaringen

“Ik verdiepte me toen in de psychologie en de neurowetenschap. Die wetenschappen vinden in het brein zelf ­verklaringen voor het geloof in God en religieuze ervaringen. Daardoor ben ik mijn geloof verloren. Vandaag zie ik mezelf als agnost: we kunnen niet bewijzen dat God bestaat of niet bestaat.”

“Met hersenscans alleen kom je er niet. Door die dingen zelf te beleven of andere personen te observeren, begrijp ik beter waar mensen naar op zoek zijn. Té veel scepsis kan onderzoek naar religieuze verschijnselen ook in de weg staan. Sommige wetenschappers hebben een verborgen agenda: ze willen té graag aantonen dat God niet bestaat, dat religie een illusie is. Het idee heerst bij hen dat wie wél gelovig is, niet erg snugger kan zijn. Dat harde atheïsme is voor mij een brug te ver.”

“Sommige theorieën leggen inderdaad een link tussen ­epilepsie in de temporaalkwab van de hersenen en ­intense religieuze ervaringen. Dat wordt beweerd van onder anderen ­Paulus, Teresa van Ávila, Mohammed en Joseph Smith, die Het Boek van Mormon schreef. Hun levensverhalen bevatten ervaringen die doen denken aan epilepsie: ze kregen ‘aanvallen’ die gepaard gingen met sterke emotionele schommelingen, zagen felle lichtflitsen en hoorden de stem van God. Anderzijds heeft maar vijf procent van de patiënten met temporaalkwabepilepsie dergelijke religieuze ervaringen. Het verklaart dus niet alles.”

“Iedereen voert een innerlijke dialoog. Alleen zijn mensen met auditieve hallucinaties zich er waarschijnlijk niet of minder goed van bewust dat dit hun eigen stem is. De ervaring is daarom niet minder echt: ze horen werkelijk andere stemmen. Wat die stemmen zeggen, hangt af van de cultuur. Amerikanen horen vaker bevelen, Indiërs raadgevingen en geruststellende boodschappen. Ook religieuze hallucinaties zijn cultureel bepaald. Bij Duitse patiënten is zonde en straf een frequent thema. Moslims ervaren dan weer vaker een bovennatuurlijke kracht dan niet-gelovigen.”

“Typisch voor psychedelische middelen is dat ze niet ­alleen heftige en bizarre ervaringen uitlokken, maar ook een gevoel van betekenis kunnen opwekken. Het is alsof de natuur via die planten inzichten met je wil delen. ‘De wijsheid van de planten’ noemen gebruikers dat.”

“Tijdens een ayahuasca-ritueel kreeg ik visioenen van geometrische patronen en reisde ik door fantastische werelden. Ik kon me verplaatsen in voorwerpen en er één mee worden. Er doken vreemde wezens op die een speciale boodschap voor mij leken te hebben. Uiteindelijk werd ik geconfronteerd met diepe inzichten over mezelf, mijn naasten en de wereld. Het was heel helder en direct: de volgende ochtend wist ik nog precies welke kennis ik opgedaan had en hoe ik daarmee verder kon in mijn leven.”

“Men zegt weleens dat één sessie met psychedelica gelijkstaat aan vijf jaar psychotherapie. Nu, op zich lossen die middelen niets op. Ze werken veeleer als een vergrootglas: ze brengen dingen aan de oppervlakte en vergroten die uit. Je kan die middelen daarom het best in een therapeutische context gebruiken, onder begeleiding van een therapeut of een sjamaan. Die helpt je bij de integratie van wat je ervaart. Anders blijft het waarschijnlijk bij een grappige avond of – in het slechtste geval – een bad trip.”

“Mensen met een depressie draaien eindeloos rondjes in hun hoofd. Psychedelica kunnen die negatieve gedachtestroom misschien doorbreken. Maar ik zou er toch zeer voorzichtig mee zijn. Er is nog veel dat we niet weten en er zijn risico’s aan verbonden. Psychedelica zijn ook lang niet voor iedereen heilzaam en kunnen soms zelfs averechts werken. Die ayahuasca-ceremonie waaraan ik deelnam, is voor twee mensen op een nachtmerrie uitgedraaid: ze waren doodsbang en hadden het gevoel dat ze zouden sterven als ze hun ogen dichtdeden. Psychedelica kunnen ook psychosen uitlokken bij mensen die daar ­gevoelig voor zijn.”

“Verschillende dingen. In de scanner zie je onder andere dat verschillende hersengebieden die betrokken zijn bij zintuiglijke waarnemingen, sterker dan normaal met elkaar communiceren. Misschien is het daardoor dat je allerlei wonderlijke wezens en werelden waarneemt: informatie en beelden uit verschillende hersengebieden smelten samen. Het kan ook verklaren waarom zintuigen door elkaar gaan lopen: wat je ziet, hoort en voelt wordt één geheel. Geluiden ervaar je dan bijvoorbeeld als kleuren of patronen. Een ander effect op de hersenen is dat psychedelica de innerlijke dialoog en het ego onderdrukken. Je bewuste zelf verdwijnt en de grenzen met de wereld vervagen.”

“Tijdens meditatie wordt de superieure pariëtaalkwab minder actief. Dat hersendeel is betrokken bij het zelfbeeld en bij het besef van tijd en plaats. Dat kan die eenheidservaring verklaren: je voelt je versmelten met de omgeving en bent je niet langer bewust van waar je bent en hoeveel tijd er voorbijgaat.”

“Zeker. Mensen die jarenlang mediteren, vertellen dat ze de wereld helderder ervaren en dat ze voelen hoe alles met elkaar verbonden is. Dat doet denken aan een psychedelische sessie. Alleen zijn psychedelica een raket naar de maan. Meditatie is een lange ladder die je zelf moet beklimmen. Het kost meer moeite, maar de effecten zijn helderder en duurzamer. Het is een zuiverdere manier om het bewustzijn te verhelderen. Ik verdiep me nu in de oude Indische traditie van vedantameditatie.”

“Dat niet. Maar op een bepaalde manier ben ik nog steeds op zoek naar die extatische ervaringen uit mijn jeugd. Ik raad iedereen trouwens aan om die spirituele ‘piek-ervaringen’ actief op te zoeken. Ze zorgen voor een opener en meer geïntegreerde kijk op onszelf en ons leven en ze helpen om los te komen van je ego. Daar word je een beter mens van. Het kan op veel manieren. Ga naar een gospelconcert, probeer meditatie, trek de woeste natuur in, volg een cursus extatische dans ... Zelf speel ik accordeon in een wereldmuziekgroepje. Ook dat geeft me een gevoel van extase en verbondenheid. Ik blijf zoeken, in het besef dat dit een zoektocht zonder einde is.”