Een poppetje zonder mond, abnormaal grote handen of een vierkant vlak... Wat kan een kindertekening je (niet) vertellen?

Tijdens vakanties viel het Foks-Appelman op dat kinderen in andere landen dezelfde huizen tekenen als bij ons: een vierkant met een rode driehoek. In literatuur zag ze haar vermoeden bevestigd: kinderen over de hele wereld tekenen inderdaad dezelfde huizen, bomen en mensen. Hoe komt dat?

Foks ging op onderzoek uit en ontdekte dat kindertekeningen de ontwikkeling van het bewustzijn weerspiegelen. Tekeningen laten zien hoe een kind zich steeds meer bewust wordt van zichzelf, anderen en de wereld om zich heen. “Mijn nichtje woont in een wolkenkrabber in een Amerikaanse stad. Maar ook zij tekent een vierkant huis met een rood dak. Het gevoel van ergens thuis zijn, je eigen plek hebben, dat is dat vierkante vlak - het maakt niet uit waar een kind woont.”

In haar boek ‘Kinderen geven tekens’ analyseert Foks tekeningen die kinderen in verschillende leeftijdsfasen maken. “Een kind van 4 jaar tekent een compleet huis, een mens en een boom. Later gaan kinderen ook de zon, maan en sterren tekenen, omdat zij verder gaan kijken dan hun eigen omgeving. Dat zie je allemaal terug in hun tekeningen.”

Tekeningen worden al heel lang onderzocht, om bijvoorbeeld de intelligentie te meten of sociaal-emotionele problemen vast te stellen. Maar wetenschappers zijn het niet eens over de bruikbaarheid van kindertekeningen voor onderzoek, merkt ontwikkelingspsycholoog Sven Mathijssen, verbonden aan de Radboud Universiteit. “Grofweg zijn er twee kampen. Het ene heeft vraagtekens bij de validiteit: meten tekeningen wel wat je zou willen meten? Het andere kamp vindt kindertekeningen wél een bruikbaar middel, al is het maar als ijsbreker tijdens onderzoek.”

Zelf werkt Mathijssen aan de afronding van zijn promotieonderzoek naar menstekeningen van hoogbegaafde vier- en vijfjarigen. “Het onderzoek heeft aangetoond dat tekeningen van mensen aanwijzingen kunnen bevatten voor hoogbegaafdheid. Hoogbegaafde kinderen tekenen niet zozeer ‘mooier’ dan hun leeftijdsgenoten (met een strakke lijnvoering of de juiste proporties), maar ze tekenen wél opvallend vaak bijzondere details, zoals een iris of meerdere mensfiguren. Ook abnormale vormen vallen op, zoals een extreem klein hoofd of juist grote handen, opvallende misvormingen die wel bewust moeten zijn getekend.”

Toch is er meer onderzoek nodig om kindertekeningen te kunnen inzetten om hoogbegaafdheid op te sporen, of om te verklaren waarom hoogbegaafde kinderen meer details en abnormale vormen tekenen. “Als een kind irissen in de ogen tekent, wil dat niet meteen zeggen dat dit kind hoogbegaafd is. Maar als een kind bijzondere kenmerken laat zien in tekeningen, dan kan dat wél een aanleiding zijn om verder te gaan kijken. Uiteindelijk is de vraag niet zozeer: is een kind hoogbegaafd? Maar: voorziet het reguliere onderwijsaanbod in de behoeften van het kind?”

Ook kindertekentherapeut Emmy Verkerke is voorzichtig met het geven van voorbeelden van signalen in kindertekeningen. “Alle keuzes die een kind maakt, laten zien wat een kind bezighoudt, of hoe een kind in zijn vel zit. Maar niets is zwart-wit. Tekent een kind een poppetje zonder mond? Dan kan het zijn dat een kind zich moeilijk uit, maar ook dat een kind zich niet gehoord voelt. Er zijn altijd meerdere kanten.”

Soms worden op basis van kindertekeningen overhaaste conclusies getrokken, merkt ook Mathijssen. “Op een gezinstekening is papa getekend als gorilla, ‘dus het zal wel een tiran zijn’. Het komt ergens vandaan natuurlijk, maar misschien is een kind toevallig net naar de dierentuin geweest. Soms zegt een interpretatie meer over degene die een tekening ‘leest’ dan over de maker.”

Ook Foks waarschuwt voor het gevaar van overanalyseren. Zo kreeg ze zelf eens een tekening toegestuurd van haar kleinkind. “Zij had mij getekend, met een groot donker vlak ernaast. Mijn eerste reactie was: o jee, wat is dit? Maar toen ik ernaar vroeg, zei ze: dat is je koffer. Als ik daar op bezoek kom, neem ik altijd een koffer mee met cadeautjes. Je moet dus niet overal iets achter zoeken.”

Toch zegt een tekening soms meer dan duizend woorden, vindt Verkerke. Kinderen kunnen vaak niet goed praten over hun gevoel, merkt de tekentherapeut. “Een tekening is een mooie manier voor een kind om zich te uiten of gebeurtenissen te verwerken. Als je interesse toont in een kindertekening en open vragen stelt, dan kun je ontzettend veel te weten komen.”

“Vraag een kind bijvoorbeeld een fantasiedier te tekenen”, tipt Verkerke. “Als je vraagt wat het dier kan of waar het bang voor is, dan kun je heel dicht bij het kind komen. Want alles gaat over het kind zelf. Dan ben je meteen waar je moet zijn, zonder omwegen. Je kunt direct de diepte in. Dat maakt kindertekeningen zo fascinerend: het zijn allemaal stukjes van een kind.”

Lees ook:

“Ervaring leert dat 1 op de 25 kinderen een hoog IQ heeft”: hoe herken je hoogbegaafdheid bij jezelf of bij je kind? (+)

Sinds de scheiding slaapt Taï (38) in dezelfde kamer als haar drie kinderen: “In het donker komen de tongen los en brengen ze hun verdriet onder woorden” (+)

“De druk op kinderen is groter dan ooit”: coach legt uit hoe je als ouder kan helpen om met spanning en stress om te gaan (+)