Hyperactieve kreeftjes, roekeloze vissen: waterleven totaal van slag door antidepressiva en angstremmers

Angstremmers, antidepressiva, een middel tegen epilepsie en bipolaire stoornis; het wordt allemaal teruggevonden in rivieren, sloten en kanalen. De stoffen komen zo vaak voor in het oppervlaktewater in Nederland, dat ze een risico kunnen vormen voor dieren en planten, zo blijkt uit onderzoek van onder meer de Universiteit Maastricht (UM) en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM).

Drie jaar geleden concludeerde de Nederlandse evenknie van gezondheidsinstituut Sciensano al dat pijnstillers, antibiotica en bloeddrukverlagers het waterleven verstoren. Nu hebben de wetenschappers voor het eerst in kaart gebracht welke psychofarmaca (medicijnen die ingezet worden bij de behandeling van psychiatrische aandoeningen en psychologische problemen, red.) voorkomen in het oppervlaktewater. Ze vergeleken landelijke gegevens over de waterkwaliteit met informatie over geneesmiddelengebruik van Zorginstituut Nederland.

De resultaten van de studie zijn opzienbarend. Het waterleven blijkt danig in de war te raken door de concentraties psychofarmaca: van hyperactieve kreeftjes en roekeloze vissen tot vertraging in de filtersnelheid van zoetwatermosselen en poliepen die minder makkelijk hechten aan de bodem van een rivier of sloot.

Roekeloze vissen? Jawel. De studie stelt dat medicijnen tegen psychische aandoeningen bij de mens dezelfde effecten hebben bij vissen en kleine kreeftjes. “Psychofarmaca beïnvloeden het gedrag van deze organismen, waardoor ze agressiever of juist passiever kunnen worden. Dat kan uiteindelijk weer effect hebben op meerdere voedselketens”, aldus de onderzoekers.

“Bepaalde psychofarmaca zijn gemaakt om mensen rustig te maken of meer zelfvertrouwen te geven” duidt Dirk Halet, strategisch coördinator van het Vlaams Kenniscentrum voor Water, op Radio 1. Hetzelfde effect krijg je dan bij vissen: “Als je een klein visje bent dat plots een mega ego krijgt, dat denk je dat je de wereld aan kan. Dan zal je niet meer zo rap weg zwemmen als je een snoek of andere roofvis ziet komen. En zo wordt de vis een vogel voor de kat.”

De situatie in België is vergelijkbaar met die van Nederland. Halet legt uit dat één op de tien mensen in ons land - 1,2 miljoen Belgen - zulke medicijnen slikken. En alle stoffen die wij als mens innemen, vinden we terug in onze waterlopen. Het hoeft zelfs niet om hoge concentratie te gaan om van invloed te zijn op het waterleven: geneesmiddelen voor psychische aandoeningen zijn ontwikkeld om werkzaam te zijn bij lage dosissen. Door de klimaatopwarming daalt intussen het waterpeil van rivieren, waardoor de concentratie schadelijke stoffen stijgt.

Eerder raakte ook al bekend dat er heel wat hormoonverstoring is bij het waterleven, door de anticonceptiepil. “Dan krijg je vervrouwelijking bij vissen of fertiliteitsproblemen die een grote invloed hebben op het voortbestaan van bepaalde populaties", zegt Halet.

Het is dus zaak om die schadelijke stoffen zoveel mogelijk uit het milieu te proberen houden. Niet simpel, want een deel plassen we gewoon uit. Maar we kunnen wel een aantal dingen doen. Halet roept mensen alvast op om zeker geen medicijnen door de wc of de lavabo te spoelen. Hij geeft ook mee dat er momenteel volop gesproken wordt met apothekers en met de zorgsector over initiatieven rond de terugname van (vervallen) medicijnen. “Zo willen we vermijden dat mensen ze doorspoelen of bij het restafval gooien.”

Op hoger niveau zijn er in Vlaanderen enkele proefprojecten gestart rond het filteren van psychofarmaca in waterzuiveringsinstallaties: welke combinatie van technologieën kan ingezet worden om de veelheid aan middelen er op de meest efficiënte manier uit te halen? En op Europees niveau is er ook een wetgevend initiatief dat specifiek de aandacht legt op de problematiek. “Europa vraagt concreet aan de lidstaten om inspanningen te doen om uit te zoeken op welke plaatsen welke investeringen nodig zijn om stoffen waarvan we vandaag weten dat die een negatieve impact hebben, uit het milieu te halen.”

De onderzoekers van de studie kijken ook naar de artsen. UM-onderzoeker en psychiater Jurjen Luykx vindt dat zij veel alerter moeten zijn op de (hoeveelheid) geneesmiddelen die ze voorschrijven.

“Ook hoe we medicatie voorschrijven verdient aandacht. Het gaat dan bijvoorbeeld om de vraag of en hoe snel we kunnen gaan afbouwen”, stelt de onderzoeker. “Bovendien kunnen we de resultaten van deze studie gebruiken om te onderzoeken in welke gevallen andere medicijnen die even goed werken, voorrang kunnen krijgen in behandelrichtlijnen. Het zou goed zijn als zulke richtlijnen in de toekomst meer rekening houden met de impact van behandelingen op het milieu en het klimaat.”

KIJK. Visser vangt goudvis van liefst 30 kilogram

KIJK. Studie bewijst: vissen kunnen ‘autorijden’