De langdurige verwoestende impact op mens en milieu is ongeëvenaard, niet alleen in de onmiddellijke omgeving maar in heel Europa en de schadelijke effecten blijven voortduren. Over de gevolgen van de kernramp in Tsjernobyl is veel onderzoek gedaan en zijn veel rapporten geschreven maar er bestaan nog altijd veel onzekerheden.

Het verzwegen ongeval
Het ongeval gebeurde in de nacht van vrijdag 25 op zaterdag 26 april 1986. Oorzaak was een veiligheidsexperiment of risicotest met eenheid 4 van de kerncentrale. De reactor sloeg op hol en er volgden explosies, waardoor grote hoeveelheden radioactieve stoffen uit het reactorvat in de atmosfeer terechtkwamen. De eerste dagen hield de Sovjet-Unie deze gebeurtenis stil, zodat het buitenland pas iets in de gaten kreeg nadat de wind de eerste wolken met radioactieve deeltjes uit de Oekraïne had meegevoerd naar Oost-Europa en Scandinavië.

Na het aanvankelijke stilzwijgen werd op de avond van 28 april op de Russische staatstelevisie een kort perscommuniqué van de ministerraad van de Sovjet-Unie voorgelezen: "Er heeft zich een ernstig ongeval voorgedaan in de kerncentrale van Tsjernobyl. Een van de reactoren is beschadigd. Er worden maatregelen genomen om de gevolgen van het incident te beperken. De gewonden worden geholpen." Rond twee mei 1986 bereikte de radioactieven wolk ook België, Nederland en vele andere Europese landen. De wereld zou nooit meer hetzelfde zijn.

De grote leegte
In de stad waar ooit 15.000 mensen woonden, heerst nu de totale leegte volgens een getuigenis van de Nederlandse journalist Geert Groot Koerkamp: lange, slecht onderhouden wegen zonder verkeer, uitgestrekte, weelderige en chaotisch begroeide velden zonder vee of machines, zonder mensen. Door dicht struikgewas overwoekerde dorpen domineren de omgeving. En met de stad Pripjat waar ooit het personeel van de centrale was gehuisvest, is het al niet veel beter gesteld: een leeg decor van verweerde flatgebouwen, afgewisseld met lege speelplaatsen, scholen en een ziekenhuis. Ook de talloze tekenen van een overhaast vertrek  zijn nog duidelijk zichtbaar: een stuk speelgoed, een tas, talloze boeken, meubels, een gasmasker.

Driehonderd 'illegalen'
Verspreid over deze lege zone in de omgeving van Pripjat wonen naar schatting driehonderd mensen die in de afgelopen jaren zijn teruggekeerd naar hun huizen. Illegaal, want officieel is het verboden zich in de zone te vestigen. Maar deze driehonderd zijn met naam en toenaam bekend bij de administratie van het gebied, ze worden gedoogd en kunnen rekenen op enige steun van de overheid, inclusief de vrachtauto met levensmiddelen uit Tsjernobyl die tweemaal in de week langskomt met het meest noodzakelijke.

Sarcofaag
In de buurt van de kerncentrale is er wel nog volop activiteit omdat men tracht de bouwvallige 'sarcofaag' te herstellen, het omhulsel van beton en staal dat in 1986 in allerijl is gebouwd om de verdere uitstoot van radioactief materiaal tegen te gaan. Versteviging van de sarcofaag is noodzakelijk om instorten te voorkomen. Pas daarna kan worden begonnen met de bouw van een nieuw omhulsel, dat honderd jaar moet standhouden. In die honderd jaar moet dan geleidelijk al het radioactieve materiaal worden verwijderd. Zo luiden althans de plannen. Tegelijkertijd werkt men ook aan een opslagplaats voor radioactief afval van elders, niet ver van de centrale.

Controverse over gevolgen
Geschat wordt dat alleen al in Oekraïne, Wit-Rusland en de Russische Federatie rond de 9 miljoen mensen direct werden getroffen door de vrijgekomen langlevende radioactiviteit die meer dan 200 keer groter was dan de hoeveelheid van de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki. De Verenigde Naties beramen het uiteindelijke aantal slachtoffers van de ramp op vierduizend, maar Greenpeace beschuldigt de VN van opzettelijke misleiding. Rusland en het Internationaal Atoomenergie Agentschap van de VN (IAEA) zouden de gevolgen ervan proberen te verdoezelen volgens de milieu-organisatie. "Het ontkennen van de werkelijke gevolgen is niet alleen beledigend voor de duizenden slachtoffers, maar leidt ook tot gevaarlijke aanbevelingen en de huisvesting van mensen in vervuilde gebieden", aldus Greenpeace.

Volgens de milieu-organisatie geven cijfers uit Wit-Rusland aan dat uiteindelijk 270.000 mensen kanker zullen krijgen als gevolg van de ramp en dat 93.000 van hen daaraan zullen overlijden. Straling veroorzaakt niet enkel kanker maar heeft eveneens een schadelijke impact op het immuunsysteem, leidt tot versnelde veroudering, hart- en vaatziekten en bloedaandoeningen, psychische stoornissen, chromosoomafwijkingen en een toename van het aantal misvormde foetussen en kinderen. En dat is nog niet alles, wat met de dieren en de landbouwgrond?

Loslopend wild
Meer dan de helft van de stralingsdosis kwam buiten de drie zwaarst getroffen landen in Europa terecht. De bevolking van Wit-Rusland, Rusland en Oekraïne kreeg 36 procent van de radioactieve neerslag te verwerken, de overige landen van Europa 53 procent. De resterende 11 procent trof de rest van de wereldbevolking.  Maar liefst 3.900.000 km² van Europa - of 40% van de oppervlakte - werd besmet met radioactieve deeltjes . De gevolgen daarvan blijven, een kwarteeuw  na de ramp, nog duidelijk zichtbaar. In grote delen van Europa zijn tot op vandaag nog steeds beperkende maatregelen van kracht.  Zo gelden in Groot-Brittannië beperkende maatregelen voor 374 boerderijen met in het totaal 200.000 schapen. Hetzelfde geldt voor vee in delen van Zweden en Finland en voor rendieren in Lapland.

In Duitsland bereiken de cesium-137 niveaus in everzwijnen momenteel waarden van 40.000 becquerel per kg  (de eenheid waarmee de radioactieve vervuiling wordt weergegeven). En dat terwijl de limiet amper 600 becquerel per kg bedraagt. In sommige regio's in Duitsland, Oostenrijk, Italië, Zweden, Finland, Litouwen en Polen bevat het vrij lopend wild, bospaddestoelen, bessen en vis uit meren niveaus van meerdere duizenden bequerel cesium-137 per kg!

De toekomst
De economische gevolgen van het ongeluk blijven een enorme last voor de meest getroffen landen; Oekraïne en Wit-Rusland spenderen rond de 6 procent van hun Bruto Nationaal Product per jaar om te proberen om te gaan met de gevolgen van het ongeluk. Toch weerhouden de catastrofale gevolgen van de ramp uit 1986 de Oekraïnse regering er echter niet van om plannen te smeden voor de bouw van maar liefst 22 nieuwe kerncentrales tegen 2030.

Tsjernobyl was een duidelijke waarschuwing aan de mensheid. Een ramp die zijn gelijke niet kent en waarvan we de immense gevolgen misschien nooit helemaal zullen kennen. Men kan maar hopen dat voor één keer de geschiedenis zich niet herhaalt.  De tol was nu al hoog genoeg. (kve)

Morgen gaat Planet Watch dieper in op de belangrijkste nucleaire ramp op Amerikaans grondgebied: Three Mile Island.